‘‘มา สทฺทมกรี ปิยงฺกร, ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ;

อปิ ธมฺมปทํ วิชานิย, ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยาฯ

‘‘ปาเณสุ จ สํยมามเส, สมฺปชานมุสา น ภณามเส;

สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน, อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.240) –

เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํ ทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ อุตฺตรมาตา ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตาฯ

พฺรหฺมกาเย ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺเต พฺรหฺมสมูเห, พฺรหฺมนิกาเย วา ภวาติ พฺรหฺมกายิกาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปริสาย ภวาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา ตสฺส ปริจารกฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ อายุวณฺณาทีหิ มหนฺตา พฺรหฺมาโนติ มหาพฺรหฺมาโนฯ สติปิ เตสํ ติวิธานมฺปิ ปฐเมน ฌาเนน คนฺตฺวา นิพฺพตฺตภาเว ฌานสฺส ปน ปวตฺติเภเทน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺชา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริตฺเตนาติ หีเนนฯ สา จสฺส หีนตา ฉนฺทาทีนํ หีนตาย เวทิตพฺพาฯ ปฏิลทฺธมตฺตํ วา หีนํฯ กปฺปสฺสาติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส ฯ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมํฯ สา จสฺส มชฺฌิมตา ฉนฺทาทีนํ มชฺฌิมตาย เวทิตพฺพาฯ ปฏิลภิตฺวา นาติสุภาวิตํ วา มชฺฌิมํฯ อุปฑฺฒกปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส อุปฑฺฒกปฺโปฯ วิปฺผาริกตโรติ พฺรหฺมปาริสชฺเชหิ ปมาณโต วิปุลตโร สภาวโต อุฬารตโร จ โหติฯ สภาเวนปิ หิ อุฬารตโมวฯ ตํ ปเนตฺถ อปฺปมาณํฯ ตสฺส หิ ปริตฺตาภาทีนํ ปริตฺตสุภาทีนญฺจ กาเย สติปิ สภาวเวมตฺเต เอกตฺตวเสเนว ววตฺถปียตีติ ‘‘เอกตฺตกายา’’ตฺเวว เต วุจฺจนฺติฯ ปณีเตนาติ อุกฺกฏฺเฐนฯ สา จสฺส อุกฺกฏฺฐตา ฉนฺทาทีนํ อุกฺกฏฺฐตาย เวทิตพฺพาฯ สุภาวิตํ วา, สมฺมเทว, วสิภาวํ ปาปิตํ ปณีตํ ‘‘ปธานภาวํ นีต’’นฺติ กตฺวาฯ อิธาปิ กปฺโป อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสเนว เวทิตพฺโพ ปริปุณฺณมหากปฺปสฺส อสมฺภวโตฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ เตติ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา ติวิธาปิ พฺรหฺมาโนฯ สญฺญาย เอกตฺตาติ ติเหตุกภาเวน เอกสภาวตฺตาฯ น หิ ตสฺสา สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน อญฺโญปิ โกจิ เภโท อตฺถิฯ เอวนฺติ อิมินา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน คหิตาติ ทสฺเสติฯ

ทณฺฑอุกฺกายาติ ทณฺฑทีปิกายฯ สรติ ธาวติ, วิสฺสรติ วิปฺปกิณฺณา วิย ธาวติฯ ทฺเว กปฺปาติ ทฺเว มหากปฺปาฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน อาภสฺสรคฺคหเณเนว สพฺเพปิ เต ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาปิ คหิตาฯ

สุนฺทรา ปภา สุภา, ตาย กิณฺณา สุภากิณฺณาติ วตฺตพฺเพฯ ภา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การญฺจ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน นิจฺจลาย เอกคฺฆนาย ปภาย สุโภติ ปริยายวจนนฺติ ‘‘สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอตฺถาปิ อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การกรณํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ น ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติ เอกคฺฆนตฺตาฯ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ กายสฺส สญฺญาย จ เอกรูปตฺตาฯ วิปุลสนฺตสุขายุวณฺณาทิผลตฺตา เวหปฺผลาฯ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติยํฯ

วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา อปุนราวตฺตนโตฯ ‘‘น สพฺพกาลิกา’’ติ วตฺวา ตเมว อสพฺพกาลิกตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสฬสกปฺปสหสฺสจฺจเยน อุปฺปนฺนานํ สุทฺธาวาสพฺรหฺมานํ ปรินิพฺพายนโต อญฺเญสญฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก สุญฺญํ ตํ ฐานํ โหติ, ตสฺมา สุทฺธาวาสา น สพฺพกาลิกาฯ ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ สุทฺธาวาสภูมิโยฯ อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสานํ สตฺตาวาสภาวทีปเนเนว วิญฺญาณฏฺฐิติภาโวปิ ทีปิโต โหติ, ตสฺมา สุทฺธาวาสาปิ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ, นวสุ สตฺตาวาเสสุ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺติฯ

สุขุมตฺตาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตตฺตาฯ ปริพฺยตฺตวิญฺญาณกิจฺจาภาวโต เนว วิญฺญาณํ, น สพฺพโส อวิญฺญาณํ โหตีติ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา ปริปฺผุตวิญฺญาณกิจฺจวนฺตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํฯ

สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา

[45] ทุติเย สมาธิปริกฺขาราติ เอตฺถ ตโย ปริกฺขาราฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. 5.4) หิ เอตฺถ อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 7.67) เอตฺถ ปริวาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘คิลานปจฺจย…เป.… ชีวิตปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. 1.191-192) เอตฺถ สมฺภาโร ปริกฺขาโร นามฯ โส อิธ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มคฺคสมาธิสฺส สมฺภารา’’ติฯ ปริวารปริกฺขาโรปิ วฏฺฏติเยวฯ ปริวาโร หิ สมฺมาทิฏฺฐาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโตฯ ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ อยํ วุจฺจติ อริโย สมฺมาสมาธีติ อยํ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวุโต จกฺกวตฺตี วิย สตฺตหิ องฺเคหิ ปริวุโต อริโย สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติฯ อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโส, สอุปนิสฺสโย อตฺโถ, สปริวาโรเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สหการิการณภูโต หิ ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ

สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[46] ตติเย อนุฑหนฏฺเฐนาติ กามํ อาหุเนยฺยคฺคิอาทโย ตโย อคฺคี พฺราหฺมเณหิปิ อิจฺฉิตา สนฺติฯ เต ปน เตหิ อิจฺฉิตมตฺตาว, น สตฺตานํ ตาทิสา อตฺถสาธกาฯ เย ปน สตฺตานํ อตฺถสาธกา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อาหุนํ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาเนตฺวา หุนนํ ปูชนํ ‘‘อาหุน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อาหุนํ อรหนฺตี มาตาปิตโรฯ เตนาห ภควา – ‘‘อาหุเนยฺยาติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 106)ฯ ยทคฺเคน จ เต ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุเนยฺยาติ, เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติ เนสํ หิตสุขาวหา, ตทคฺเคน เตสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อหิตทุกฺขาวหาติ อาห ‘‘เตสุ…เป.… นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ

สฺวายมตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา เวทิตพฺโพฯ

มิตฺตวินฺทโก หิ มาตรา, ‘‘ตาต, อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ สุโณหิ, สหสฺสํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺโต ธนโลเภน อุโปสถํ สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิทํ ฐานํ อกุโตภย’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน สพฺพรตฺติํ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิฯ มาตา ปาโตว ยาคุํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ปิวิฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ธนํ สํหริสฺสามี’’ติฯ โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิฯ อถ นํ มาตา, ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ, อลํ คมเนนา’’ติ นิวาเรติฯ โส ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติ เอวฯ สา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺฐตี’’ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปติตํ อนฺตรํ กตฺวา อคมาสิฯ

มาตา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส เต คตฏฺฐาเน สุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํสญฺญี นาม ตฺวํ ปุตฺตา’’ติ อาหฯ ตสฺส นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต มนุสฺสา ‘‘อทฺธา เอตฺถ ปาปปุคฺคโล อตฺถิ, สลากํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ สลากา ทียมานา ตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ ปาปุณิฯ เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปิํสุฯ โส เอกํ ทีปํ คนฺตฺวา วิมานเปตีหิ สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตาหิ ‘‘ปุรโต ปุรโต มา อคมาสี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน ขุรจกฺกธรํ เอกํ อทฺทสฯ ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส ตํ อาห, ‘‘อมฺโภ, อิทํ ตยา ปิฬนฺธิตํ ปทุมํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ น อิทํ, สามิ, ปทุมํ, ขุรจกฺกํ เอตนฺติฯ โส ‘‘วญฺเจสิ มํ ตฺวํ, กิํ มยา ปทุมํ น ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ โลหิตจนฺทนํ วิลิมฺปิตฺวา ปิฬนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโม’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยมฺปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ อนุภวิตุกาโม’’ติฯ อถ นํ ‘‘คณฺห, เร’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ขิปิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิ ปิจ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. 1.1.104; 1.5.103);

โสติ เคหสามิโก ภตฺตาฯ ปุริมนเยเนวาติ อนุฑหนสฺส ปจฺจยตายฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – กสฺสปพุทฺธกาเล โสตาปนฺนสฺส อุปาสกสฺส ภริยา อติจารํ จรติฯ โส ตํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสี’’ติ อาหฯ

สา ‘‘สจาหํ เอวรูปํ กโรมิ, อยํ เม สุนโข วิลุปฺปมาโน ขาทตู’’ติ วตฺวา กาลกตา กณฺณมุณฺฑกทเห เวมานิกเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺตา ทิวา สมฺปตฺติํ อนุภวติ, รตฺติํ ทุกฺขํฯ ตทา พาราณสิราชา มิควํ จรนฺโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน กณฺณมุณฺฑกทหํ สมฺปตฺโต ตาย สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวติฯ สา ตํ วญฺเจตฺวา รตฺติํ ทุกฺขํ อนุภวติฯ โส ญตฺวา ‘‘กตฺถ นุ โข คจฺฉตี’’ติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต กณฺณมุณฺฑกทหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ‘‘ปฏปฏ’’นฺติ ขาทมานํ เอกํ สุนขํ ทิสฺวา อสินา ทฺวิธา ฉินฺทิ, ทฺเว อเหสุํฯ ปุน ฉินฺเน จตฺตาโร, ปุน ฉินฺเน อฏฺฐ, ปุน ฉินฺเน โสฬส อเหสุํฯ สา ‘‘กิํ กโรสิ, สามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘เอวํ อกตฺวา เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสาหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ สุนขา อนฺตรธายิํสุฯ มุฏฺฐิโยโค กิรายํ ตสฺส สุนขนฺตรธานสฺส, ยทิทํ เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสนํ, ตํ ทิวสํ ตสฺสา กมฺมํ ขีณํฯ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตุํ อารทฺโธฯ สา ‘‘มยฺหํ, สามิ, กมฺมํ ขีณํ, มา อคมาสี’’ติ อาหฯ ราชา อสฺสุตฺวาว คโตฯ

ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา ทียมานา ทกฺขนฺติ เอเตหิ หิตสุขานีติ, ตํ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, ภิกฺขุสงฺโฆฯ

ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. ทุติยอคฺคิสุตฺตาทิวณฺณนา

[47-48] จตุตฺเถ ยญฺญวาฏํ สมฺปาเทตฺวา มหายญฺญํ อุทฺทิสฺส สวิญฺญาณกานิ อวิญฺญาณกานิ จ ยญฺญูปกรณานิ สชฺชิตานีติ อาห ปาฬิยํ ‘‘มหายญฺโญ อุปกฺขโฏ’’ติฯ ตํ อุปกรณํ เตสํ ตถาสชฺชนนฺติ อาห ‘‘อุปกฺขโฏติ ปจฺจุปฏฺฐิโต’’ติฯ วจฺฉตรสตานีติ ยุวภาวปฺปตฺตานิ นาติพลววจฺฉสตานิฯ เต ปน วจฺฉา เอว โหนฺติ, น ทมฺมา, พลีพทฺทา วาฯ อุรพฺภาติ ตรุณเมณฺฑกา วุจฺจนฺติฯ อุปนีตานีติ ฐปนตฺถาย อุปนีตานิฯ วิหิํสฏฺเฐนาติ หิํสนฏฺเฐนฯ อุปวายตูติ อุปคนฺตฺวา สรีรทรถํ นิพฺพาเปนฺโต สณฺหสีตลา วาโต วายตุฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ทุติยอคฺคิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ